ایجاد جوامع از طریق گفت‌وگو – ۲
موسسه گفت‌وگوی ادیان، کلیسای انگلیکن انگلستان و کلیسای لوتری آلمان
تهران
موسسه گفت‌وگوی ادیان، کلیسای انگلیکن انگلستان و کلیسای لوتری آلمان دومین دور از همایش سه‌گانه مشترک با عنوان ایجاد جوامع از طریق گفت‌وگو را در تهران برگزار کردند
این سمینار روزهای ۲۹ دی تا اول بهمن ماه ۱۳۸۴ (۱۹ تا ۲۱ ژانویه ۲۰۰۶) در تهران و با هدف بررسی نقش گفت‌وگوهای بین‌الادیان در سطوح محلی برگزار شد.
پیشینه
نخستین دور از همایش‌های سه‌گانه “ساخت جوامع از راه گفت‌وگو” به منظور بررسی مسائل بین پیروان ادیان مختلف در لندن و به میزبانی کلیسای انگلیکن از هفدهم تا نوزدهم ماه اکتبر (۲۵ تا ۲۷ مهر) برگزار شده بود. دومین دور از این نشست‌های سه‌گانه در ایران، به میزبانی موسسه گفت‌وگوی ادیان برگزار شد و دور سوم آن مه ۲۰۰۶ در آلمان، به میزبانی کلیسای لوتری برگزار خواهد شد.
برگزارکنندگان این همایش علت گزینش سه کشور انگلیس، ایران و آلمان برای برگزاری این نشست‌های تخصصی را داشتن اکثریت مشخص پیروان یک مذهب دانستند. آنها هدف از این برگزاری این همایش را گسترش درک عمیق‌تر بین پیروان ادیان مختلف و تاثیرگذاری مثبت این درک بر روابط مثبت اجتماعی، یافتن الگوهای مناسب برای گفت‌وگوی بین ادیان، یافتن عوامل لازم برای تسهیل گفت‌وگوی بین ادیان، تجزیه و تحلیل تجربیات گذشته و حل معضلات آن و تهیه یک مجموعه مقاله آموزشی و کاربردی از مقالات ارائه شده به هر سه سمینار اعلام کردند.
هیئت‌های شرکت‌کننده
هیئت‌های حاضر از هر گروه متشکل از هفت نفر بود که دو تن از آنها بایستی از نمایندگان اقلیت‌های مذهبی هر کشور باشند.
بر همین اساس، هیئت ایرانی که در این کنفرانس حضور داشتند، حجت‌الاسلام “سیدمحمد علی ابطحی”، رئیس موسسه گفت‌وگوی ادیان، “فهیمه موسوی‌نژاد”، مدیر موسسه گفت‌وگوی ادیان، دکتر “سید امیر اکرمی”، استاد دانشگاه و عضو هیئت علمی موسسه گفت‌وگوی ادیان، دکتر شهرام پازوکی، استاد دانشگاه و عضو هیئت علمی موسسه گفت‌وگوی ادیان، “لوون داویدیان”، نماینده سابق ارامنه در مجلس شورای اسلامی، “سید حسن اسلامی اردکانی”، محقق و “هارون کلیمی یشایایی”، رئیس هیئت مدیره “انجمن یهودیان تهران” هستند.
در این همایش همچنین اسقف دکتر رالف کوپه، رئیس بخش بین‌الملل و وحدت کلیسا، از دفتر دولتی کلیسای پروتستان آلمان، پروفسور دکتر آندریاس فلدکلر، استاد علم دین، امور مربوط به مبلغان مذهبی و وحدت کلیسا از دانشگاه هامبولت، دکتر فریتز اریک آنهلم، مدیر فرهنگستان اوانجلیک که مرکز همایش و مطالعات کلیسای لوتری محلی آلمان در هانوفر است، کشیش دکتر باربارا بورکرت انگل، کشیش دانشگاهی از دانشگاه اشتوتگارت و عضو چند گروه همکاری منطقه‌ای در مورد روابط بین مسلمانان و مسیحیان، کورنلیا کونن مارکس، کشیش پروتستان و رئیس دفتر گروه امور خارجی، از دفتر دولتی کلیسای پروتستان آلمان، با مسئولیت ویژه در امور خاورمیانه، حمیده محققی، ایرانی‌الاصل و تحصیلکرده حقوق و فقه اسلامی، فعال در امور گفت‌وگوی ادیان میان اسلام و مسیحیت و دکتر مارتین افولدر باخ، مسئول بخش امور ارتباطات بینا مذهبی، از دفتر دولتی کلیسای پروتستان آلمان، دکتر مایکل ایپگریو، سراسقف کلیسای ساوثوارک و مسئول ۳۳ کشیش‌نشین در جنوب لندن، دکتر دلوار حسین، محقق بنیاد اسلامی لیستر و عضو بخش تازه تاسیس دفتر داخلی مبارزه با افراط‌گرایی و نماینده گروه مذهب و زندگی دنیوی کلیسای انگلیکن، دکتر چارلز رید، مشاور سیاست بین‌الملل شورای سراسقفی کلیسای انگلیکن، روحانی فلورا وینفیلد، کشیش محلی کلیسای انگلیکن و معاون دبیرکل در همایش جهانی ادیان برای صلح، بتول شریف، روزنامه‌نگار اقتصادی گروه‌های ناشران اقتصادی و عضو گروه “دیسکورسیس” ـ که بنیادی انگلیسی است و برای تحصیل در رشته فقه و فلسفه اسلامی اعانه کمک تحصیلی جمع می‌کند ـ و از اعضای اجرایی کنگره جهانی ادیان، دکتر توبی هوارث، کشیش محلی در اسقف‌نشین بیرمنگام، دکتر پاتریک ریوردان، کشیش کاتولیک کلیسای روم، استاد فلسفه و دین در کالج هیثرو، و مدیر موسسه “مذهب، اخلاق و زندگی عمومی” حضور داشتند.
محور سخنرانی‌های این سمینار بر مباحثی چون مسائل مربوط به اقلیت‌ها، هدف از گفت‌وگوی اسلام و مسیحیت، تفاوت‌های فقهی بین آنها، تفسیرهای سنتی و جدید از اسلام و مسیحیت، تاریخ ارتباط اسلام با مسیحیت، و بالاخره نقش دولت‌ها در مسائل بین ادیانی استوار بود.
افتتاحیه
دور دوم سمینار سه‌گانه ایجاد جوامع از طریق گفت‌وگو، کار مشترک موسسه گفت‌وگوی ادیان، کلیسای انگلیکن انگلستان و کلیسای لوتری آلمان با تلاوت آیاتی از کلام‌الله مجید و انجیل افتتاح شد.
در ادامه دکتر شهرام پازوکی، استاد دانشگاه و عضو هیئت علمی موسسه در جلسه‌ای که به ریاست حجت‌الاسلام ابطحی با عنوان هدف از گفت‌وگوی اسلام و مسیحیت برگزار شد، سخنرانی کرد.
دکتر پازوکی گفت: خدا عاشق خیرخواهان است. در انجیل لوقا خدا می‌گوید عاشق دشمنان خود باشید و برای آنها کارهای خوب کنید.
دکتر پازوکی افزود: در مقایسه با دیگر ادیان، اسلام و مسیحیت پیروان بیشتری دارند. بر اساس قرآن مسیحیان نزدیک‌ترین دوستان مسلمان هستند و آنهایی که علاقه به گفت‌وگو با مسیحیان دارند، همان مسلمانانی هستند که این آیه را بدرستی درک کرده‌اند.
پازوکی تاکید کرد: تفکرات مدرن نیز در غرب گرایش گفت‌وگوی غربیان با مسلمانان را تقویت کرده است.
پس از سخنرانی دکتر پازوکی، دکتر چارلز رید، مشاور سیاستگذاری‌های بین‌المللی کلیسای انگلستان و کورنلیا کونن مارکس، کشیش پروتستان و رئیس دفتر اداری کلیسای پروتستان آلمان همین بحث را پی گرفتند.
این جلسه پس از ۱۵ دقیقه تنفس دنبال شد. در جلسه دوم این نشست سید محمدعلی ابطحی، دلور حسین، محقق مسلمان عضو هیئت انگلیسی و اسقف رالف کوپه، رئیس دفتر اتحاد کلیسایی و امور بین‌الملل کلیسای پروتستان آلمان به طرح مباحث اکثریت و اقلیت و چگونگی پردازش اسلام و مسیحیت به این موضوع پرداختند.
دلوار حسین، محقق مسلمان عضو هیئت کلیسای انگلیکن انگلیس طی سخنانی گفت: اگر به مثال‌های عملی نگاه کنیم، می‌بینیم در بسیاری از جوامع مسلمان، منفعت و حقوق جمعی در مقایسه با حقوق و منفعت فردی در اولویت است.
دلوار حسین افزود: برای حفظ جامعه به صورت کمی توصیه می‌شود که مثلاً استفاده از الکل به صورت کمی از بین برود تا کل جامعه حفظ شود و اولویت به منفعت جمعی داده شود.
حسین در ادامه گفت: در تمام حوزه‌های زندگی مثل لباس پوشیدن و غیره باید یک چنین اصولی رعایت شود.
وی سپس با اشاره به بحث حقوق بشر گفت: بحثی که وجود دارد این است که اسلام بر یک سری وظایف تاکید می‌کند، مثل این که به حقوق دیگران احترام بگذاریم و بحث حقوق از گفت‌وگوهای اول اسلام در همان سال‌های ابتدایی بشدت مورد تاکید بوده است.
در پایان نشست نخست این سمینار، شرکت‌کنندگان با اعضای گروه جوانان موسسه گفت‌وگوی ادیان که نمونه عملی بحث‌های نظری آنهاست و نیز فعالیت‌های داخلی و بین‌المللی آن آشنا شدند.
بعداز ظهر در قم
ادامه نشست روز نخست در مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب قم با بررسی تفاوت‌های فقهی اسلام و مسیحیت و با حضور جمعی از محققان و پژوهشگران این مرکز برگزار شد.
در ابتدای این جلسه حجه‌الاسلام نواب، رئیس مرکز ادیان و مذاهب ضمن خوشامدگویی به مهمانان، ایده ابتکاری انجام چنین برنامه‌هایی را ارج نهاد و با بیان این که دین در تمام عرصه‌های اجتماعی به کمک رفع تنگناهای معنوی انسان می‌آید، اظهار امیدواری کرد آشنایی بیشتر پیروان ادیان ابراهیمی با یکدیگر، راه را برای خروج انسان از بن‌بست‌های موجود منطقه‌ای و بین‌المللی هموار کند.
وی در ادامه، با بیان تاریخچه مرکز، بر نگاه آکادمیک آن تاکید ورزید و چاپ بیش از سی عنوان کتاب در حوزه ادیان دیگر، انتشار فصلنامه تخصصی، و تاسیس کتابخانه‌ای با بیش از سی هزار عنوان کتاب را نشانه روحیه علم‌پژوهی اعضای مرکز دانست.
در ادامه، مارتین اوفلدرباخ از کلیسای لوتری آلمان، به صحبت پرداخت. او ضمن ابراز خشنودی از حضور در این مرکز، گفت: «کلیسای آلمان به تفاوت‌های مذهبی بیشتر از جنبه تفاوت فرهنگی، و تاثیراتی که می‌‌توانند بر ابعاد فرهنگی زندگی مردم بگذارند، نگاه می‌کند. ما در پرتو نور ادیان ابراهیمی، اعتقادات واحدی داریم، اما از کنار تفاوت‌ها هم نمی‌توان بی اعتنا گذشت. داستان‌ها و آموزه‌ها و تمثیل‌های کتب مقدس، اشکال مشابهی دارند، اما از دیدگاه الهیاتی، ابعادشان فرق می‌کند.»
وی سپس افزود: «در کشور ما، پیروان اسلام بسیار متفاوتند و گروه‌های فرهنگی مختلفی را شکل می‌دهند. این تفاوت اساسا نامطلوب نیست، حتی بین نسخه‌های کتاب مقدس مسیحیان هم تفاوت وجود دارد. تنوع فرهنگی و حضور یک فرهنگ مذهبی “دیگر”، همیشه وجود داشته و باعث غنا و رشد جوامع هم می‌شود، اما لازم است قدرت پذیرش آن “دیگری” متفاوت را در خودمان، بخصوص نسل جوان‌مان تقویت کنیم.»
توبی هوارث از کلیسای انگلیکن انگلستان، سخنران بعدی مراسم بود. او نیز ضمن ابراز هیجان از حضور میان «آن همه کتاب»، این نکته را مهم دانست که پذیرفته‌ایم از وجود تفاوت‌ها صحبت کنیم.
هوارث گفت: «به نظر من تفاوت میان این دو دین شش سطح اصلی دارد: نظرات تاریخی، واقعیت تصلیب حضرت عیسی(ع)، اعتقاد مسیحیان به تجسد خدا در وجود حضرت عیسی، اعتقاد مسلمانان به این که اسلام آخرین دین آسمانی است، و مسائلی دیگر که در حوزه قوانین قرار می‌گیرند.»
او سپس به ذکر مثال‌هایی از تجربیات شخصی خود در مورد مبادلات فکری و گفت‌وگو با دوستان مسلمانش پرداخت و نکاتی نیز در مورد واقعه غدیر خم و عاشورا بیان کرد.
در انتها حجه‌الاسلام دکتر حسن اسلامی اردکانی، در مورد مبحث «کلام» در اسلام سخن گفت. او به شکلی موجز، در مورد معانی، چشم‌اندازها، مضامین، خاستگاه‌ها، تاریخچه و مکاتب مربوط با«علم کلام» صحبت کرد و مبحث «سخن خدا» را از چالش برانگیز‌ترین مسائل فقهی اسلام دانست.
اسلامی ضمن استناد به ابن خلدون، گفت: «هدف اصلی کلام، دفاع از آموزه‌های اسلام و جلوگیری از شکیات و رفع شبهات بوده است.»
دکتر اسلامی نظرات شاخه‌های مختلف اسلامی در مورد کلام را بررسی کرد و در ادامه، موقعیت فعلی علم کلام و پیدایش کلام جدید را مطرح کرد. او همچنین مسائلی چون جبر و اختیار، خلق قرآن، و نظریه کسب و کار را از این زاویه بررسی کرد و در انتها از همسویی این مبحث با فلسفه تحلیلی سخن راند.
در ادامه شرکت‌کنندگان ضمن بازدید از کتابخانه تخصصی مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب قم با محققان و پژوهشگران این مرکز درباره مسائل مشترک و تفاوت‌های اسلام و مسیحیت به بحث و تبادل‌نظر پرداختند.
روز دوم
روز دوم سمینار ساعت ۹ صبح در کنیسه یوسف‌آباد آغاز شد و موریس معتمد، نماینده کلیمیان در مجلس شورای اسلامی به میهمانان خوشامد گفت و آرش آبایی، محقق و روحانی یهودی به اجرای مراسم مذهبی یهودی پرداخت و سپس خاخام بزرگ کلیمیان سخنرانی کرد. ریاست این جلسه را هارون یشایایی بر عهده داشت و طی این جلسه بتول شریف، عضو هیئت مدیره کنگره جهانی ادیان و عضو یک موسسه خیریه که دانشجوی بورسیه در زمینه الهیات و فلسفه اسلامی تربیت می‌کند و فریتز اریک انلم، رئیس مرکز مطالعه و کنفرانس کلیسای محلی لوتری آلمان به ارائه تفسیرهای سنتی و مدرن از اسلام و مسیحیت پرداختند.
جلسه بعدازظهر روز دوم به ریاست کورنلیا کونن مارکس در کتابخانه تخصصی موسسه گفت‌وگوی ادیان برگزار شد و طی آن دکتر سید امیر اکرمی، استاد دانشگاه بیرمنگهام، مایکل ایپگریو، اسقف سوث وارک ـ که ۳۳ کلیسای انجیلی را در جنوب لندن سرپرستی می‌کند ـ و حمیده خلیلیان محققی، متخصص ایرانی حقوق و الهیات اسلامی ـ که در آلمان در زمینه گفت‌وگوی اسلام و مسیحیت فعالیت می‌کند ـ به بحث تاریخ ارتباط اسلام و مسیحیت و جنبه‌های مثبت و منفی این ارتباط پرداختند و راه‌هایی را که می‌تواند به یک ارتباط موثر و مثبت منتهی شود، بررسی کردند.
شرکت‌کنندگان در ادامه این نشست با حضور در کلیسای سرکیس مقدس ادامه بحث را در موضوع “عملکرد جوامع مسیحی به عنوان اقلیت” پی گرفتند.
پایان سمینار و دیدار با خاتمی
روز آخر این سمینار، در موسسه گفت‌وگوی ادیان ادامه یافت و شرکت‌کنندگان در ادامه با حضور در کاخ ریاست جمهوری با حجت‌السلام والمسلمین سید محمد خاتمی، نظریه‌پرداز گفت‌وگوی تمدن‌ها دیدار و گفت‌وگو کردند.
در این دیدار ابتدا سید محمدعلی ابطحی، رئیس موسسه گفت‌وگوی ادیان گزارشی از پیشینه و نحوه برگزاری این سمینار ارائه کرد.
سپس “رالف کوپه”، اسقف کلیسای لوتری آلمان درباره تجربه برگزاری این سمینار گفت، این تجربه را تجربه کاری مناسبی می‌داند که بین کلیسای انگلیس و آلمان و موسسه گفت‌وگوی ادیان به وجود آمده است.
اسقف کوپه یکی از ویژگی‌های این کنفرانس را که در ۳ کشور ایران، انگلستان و آلمان برگزار می‌شود، درک زندگی اقلیت در کنار اکثریت دانست و گفت: “کسی نمی‌تواند درباره حقوق بشر سخن بگوید، اما از حقوق اقلیت صحبتی نکند”.
سپس “مایکل ایپگریو”، اسقف محلی بیرمنگام به خاتمی گفت: «دنیا در زمانی که شما رئیس‌جمهور ایران بودید تحت تاثیر ایده گفت‌وگوی تمدن‌های شما بود. جنگ میان تمدن‌ها باید از راه گفت‌وگو حل و فصل شود و گفت‌وگوی تمدن‌ها بدون گفت‌وگوی ادیان امکان‌پذیر نیست. مذهب همواره شکل‌دهنده تمدن‌های دنیاست. مذهب هم تشدید کننده و هم کاهش دهنده مناقشات است. گفت‌وگوی تمدن‌ها می‌تواند کاهش دهنده تنش‌های سیاسی باشد.
او همچنین گرایش برخی فرقه‌های ادیان را برای ارائه تفسیری ساده از مذهب برای ایجاد صلح بین‌المللی مناسب دانست.
در پایان سید محمد خاتمی درباره امکان گفت‌وگوی تمدن‌ها گفت: “امروز هیچ کس درباره ضرورت گفت‌وگوی تمدن‌ها تردیدی ندارد، اما درباره امکان گفت‌وگو تردید وجود دارد. معتقدم قبل از گفت‌وگوی تمدن‌ها باید زبان گفت‌وگو را مشخص کرد. اما بدون شک گفت‌وگوی ادیان بخش مهمی از گفت‌وگوی تمدن‌هاست”.
خاتمی با اشاره به آیه‌ای از قرآن گفت: “در قرآن به پیامبر فرمان داده شده بر آنچه بر او نازل شده ایمان بیاورد و خداوند گفته مومنان کسانی هستند که به کتاب‌های خدا، فرشتگان و پیامبران او ایمان بیاورند، و هیچ فرقی میان پیامبران خدا وجود ندارد. این یعنی خدا کسی را مومن می‌داند که همه پیامبران را قبول داشته باشد، نه پیامبری واحد”.
خاتمی یکی از مشکلات مشترک ادیان را خشونت دانست و گفت: “خشونتی که غرب و شرق را آزار می‌دهد، اشکال مختلفی دارد که یکی از این اشکال تروریسم است”. و افزود: “مشکل ادیان تکثر نیست، عدم شناخت و تفاهم است. ما باید سوء‌تفاهم‌های تاریخی را از بین ببریم. گفت‌وگو از بین برنده این سوءتفاهم‌هاست”.
شرکت‌کنندگان در سمینار ایجاد جوامع از طریق گفت‌وگو در پایان این سمینار با حضور در دفتر گفت‌وگوی ادیان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی از نزدیک با موسسه دولتی گفت‌وگوی ادیان در ایران آشنا شدند.
موسسه گفت‌وگوی ادیان یک موسسه غیر دولتی مورد تایید سازمان ملل است که از سوی این سازمان دارای مقام مشورتی است و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی را می‌توان یک موسسه دولتی دانست که در زمینه گفت‌وگوی ادیان در ایران فعالیت می‌کند و به این ترتیب شرکت‌کنندگان توانستند با این سازمان دولتی هم آشنا شوند.
در این نشست سید عبدالمجید میردامادی، رئیس مرکز گفت‌وگوی ادیان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ضمن خوشامدگویی به میهمانان، به تشریح فعالیت‌های این مرکز در ایجاد ارتباط در سطح محلی و بین‌المللی با ادیان مختلف پرداخت و گفت: گفت‌وگوی ادیان دغدغه مشترک همه ماست و ما می‌توانیم از طریق آن سوءتفاهم‌ها را از بین ببریم.
با پایان این سمینار ۳ روزه، ۲۱ شرکت‌کننده اصلی این سمینار از موسسه گفت‌وگوی ادیان، کلیسای انجیلی انگلستان و کلیسای لوتری آلمان خود را برای برگزاری دور سوم این سمینار در تابستان سال آینده آماده خواهند کرد.
برگزارکنندگان این سمینار مشترک در نظر دارند در پایان این سمینار که مه ۲۰۰۶ (تیر ۱۳۸۵) در آلمان برگزار خواهد شد، نتایج به دست آمده طی این ۳ سمینار را به فارسی و انگلیسی منتشر کنند.